Historia

Tenczyn to jeden z najcenniejszych przykładów architektury obronno -rezydencjonalnej na terenie Małopolski. Zamek położony jest na wysokim wzgórzu – 398 m n.p.m., stanowiącym jedną z głównych kulminacji tzw. Grzbietu Tenczyńskiego, wyrastającego ponad wieś Rudno w gminie Krzeszowice, w odległości ok. 30 km na zachód od Krakowa. Zamek górny wzniesiono na obwodzie stożka wulkanu, przez co ma on kształt niemalże regularnego owalu, a zabudowania zamku dolnego, okalające jego zbocza od zachodu i południa wraz z potężnymi basztami artyleryjskimi, dodatkowo podkreślają monumentalne rozmiary budowli.

Tereny, na których wznoszą się obecnie ruiny zamku Tenczyn, należały już w początkach XIV w. do licznie rozgałęzionego małopolskiego rycerskiego rodu Toporów. Szczycił się on rodowodem sięgającym aż do legendarnego założyciela państwa polskiego – Lecha. Herbem Toporów był srebrny topór przedstawiony na czerwonym polu.

Protoplastą Tęczyńskich był przywódca Toporów – Nawój z Morawicy, wzmiankowany w źródłach po raz pierwszy w 1304 r. Związał się on z polityką zjednoczeniową Władysława Łokietka i poparł go w walkach o sukcesję Piastów na tronie polskim, udzielając przyszłemu królowi zbrojnej pomocy. Za liczne zasługi i wierność władca nagrodził Nawoja zaszczytnym urzędem kasztelana krakowskiego oraz nadał mu ziemie pod kolonizację na zachód od Krakowa. W 1319 r. Nawój z Morawicy założył wieś Tenczynek, mającą w przyszłości stanowić centrum jego dóbr. Następnie przygotowywał teren dominującego nad okolicą wzniesienia pod budowę zamku, który w przyszłości miał być siedzibą i nowym gniazdem zapoczątkowanej przez niego linii Tęczyńskich i stanowić dla rodu militarne oparcie.

Pierwszy gotycki zamek został zapewne wzniesiony w latach 1331–1361 przez syna Nawoja – Andrzeja, który, sprowadziwszy czeskiego budowniczego Wacława, dokończył dzieła swojego ojca. Od tej pory zamek Tenczyn stał się „domem pańskim” i ośrodkiem administracyjnym dóbr, przy czym czynnik obronności stanowił jego podstawowe zadanie. Od nazwy warowni potomkowie Andrzeja przyjęli nazwisko – Tęczyńscy.

W kolejnych pokoleniach Tęczyńscy piastowali wysokie stanowiska, uczestniczyli również w najważniejszych wydarzeniach polskiej historii. Brali udział min. w bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. na którą wystawili prywatną chorągiew. Swoją główną siedzibę, zamek Tenczyn, rozbudowywali i upiększali nadając jej formę możnowładczej rezydencji.

W dobie renesansu Tenczyn stał się prężnym ośrodkiem kultury, w jego murach gościli min. królowa Bona Sforza, Mikołaj Rej oraz Jan Kochanowski.

W 1527 r. Tęczyńscy otrzymali od cesarza Karola V z dynastii Habsburgów tytuły hrabiowskie, a ich herb – Topór – został wzbogacony o dwugłowe orły cesarskie. . W 1561 r., w celu dodatkowego podkreślenia szlachetnego rodowodu Tęczyńskich, cesarz Ferdynand I dodał do ich herbu nową ozdobę: lwa w koronie trzymającego w łapach topór.

W latach 1579–93 zamek Tenczyn został całkowicie przebudowany przez kasztelana wojnickiego Jana Tęczyńskiego i przekształcony w renesansową rezydencję z dziedzińcem arkadowym, otoczoną zewnętrznym obwodem obronnym, wyposażonym w baszty artyleryjskie. W XVI i XVII w. zaliczany był do najpiękniejszych zamków małopolskich i opisywany jako wzniesiona na wyniosłym wzgórzu siedziba hrabiów, którzy wzięli od zamku nazwisko. Mury zamkowe zwieńczone były renesansowymi attykami, w obrębie zewnętrznej linii murów obronnych znajdowała się bogato wyposażona kaplica. Dziedziniec zamku górnego, z wykutą w skale w jego centrum studnią, opasany był z trzech stron krużgankami.

Wygaśnięcie rodu Tęczyńskich spowodowało początkowo powolny lecz sukcesywny upadek warowni. Pierwszym poważnym ciosem dla zamku było zdobycie go przez Szwedów w okresie „potopu”, ograbienie a następnie spalenie.

Z okresu „potopu” pochodzi najstarszy plan zamku Tenczyn, sporządzony przez szwedzkiego artystę – architekta i teoretyka w zakresie budownictwa obronnego – Eryka Dahlbergha, który na polecenie króla szwedzkiego Karola Gustawa dokumentował wygląd polskich twierdz. Na szkicu, poza wiernie przedstawionym planem Tenczyna, widoczne są również ogrody zamkowe, winnica, zabudowania gospodarcze pod zamkiem oraz folwark. Zaznaczona jest na nim również studnia wykuta w skale pośrodku dziedzińca.

Tenczyn został odbudowany po szwedzkich zniszczeniach, nigdy jednak nie odzyskał już swej pierwotnej świetności, nieustannie zmieniali się też jego właściciele. W wyniku dziedziczenia przechodził w ręce kolejnych rodów: Sieniawskich, Czartoryskich i Lubomirskich, którzy, niestety, nie chcieli ponosić kosztów związanych z jego utrzymaniem. W 1768 r. pożar wywołany piorunem strawił część zabudowań zamku. W jego rezultacie ucierpiały przede wszystkim dachy, lecz od tego momentu Tenczyn zaczął bardzo szybko podupadać. Gdy w 1787 r. król Stanisław August Poniatowski odbywał podróż po kraju, zastał tu już tylko „rozwaliny”.

Kolejni właściciele Tenczyna – Potoccy, przy udziale architekta Zygmunta Hendla, przeprowadzili prace zabezpieczające zamek, podczas których nadano mu kształt trwałej ruiny. Po II wojnie światowej zamek odebrano rodzinie Potockich, został on przejęty przez Skarb Państwa i oddany we władanie Gminy Krzeszowice.

Z powodu ograniczonego zakresu przeprowadzanych prac zabezpieczających, stan ruin z biegiem lat systematycznie się jednak pogarszał. Po 2000 r. był on określany mianem katastrofy budowlanej, co oznaczało, że warownia stanęła przed realnym ryzykiem fizycznego unicestwienia. Pod wpływem kampanii społecznej prowadzonej przez stowarzyszenie Ratuj Tenczyn które wywierało naciski na władze samorządowe w 2010 r. podjęte zostały jednak prace zabezpieczające ruinę. Dzięki wieloetapowemu projektowi renowacji zabytku podjętemu przez Gminę Krzeszowice, w ostatniej chwili udało się go ocalić przed całkowitym zniszczeniem i udostępnić dla zwiedzających.

Obecnie Tenczyn znajduje się w rękach prywatnych, zarządzają nim spadkobiercy jego przedwojennych właścicieli.

Burzliwe dzieje warowni oraz niezwykłe  sylwetki jej kolejnych właścicieli zostały szczegółowo opisane w książce Macieja Stępowskiego zatytułowanej „Opowieści o Tenczynie”